.: ARAŞTIRMA
Sıhhiye Müfettişlerinden Doktor Tevfik Rüştü'nün (Aras) ''Isıtma (Sıtma)'' Adlı Eserinin Değerlendirilmesi
Evaluation of the Work Titled ''Isıtma (Malaria)'' by Dr. Tevfik Rüştü (Aras), One of the Health Inspectors
Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2025;33(2):76-85
doi: 10.5336/mdethic.2025-109973
Makale Dili: TR
Tam Metin
ÖZET
II. Meşrutiyet Dönemi'nde sağlık politikalarına artan ilgi, sıtma gibi halk sağlığını tehdit eden hastalıklarla mücadelede devletin daha sistemli adımlar atmasını sağlamıştır. Bu dönemde Osmanlı yönetimi, sıtmanın tarımsal üretim ve nüfus üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla çeşitli yasal ve idari düzenlemeler gerçekleştirmiştir. Doktorlar ve aydınlar sıtma başta olmak üzere birçok hastalık hakkında halkın bilinçlendirilmesi için eserler kaleme almıştır. Bu makalede, II. Meşrutiyet Dönemi'nde sıtma mücadelesinde önemli bir kaynak olan Dr. Tevfik Rüştü'nün 1914 tarihli Isıtma (Sıtma) adlı eserini değerlendirilmektedir. Tevfik Rüştü, sıtmayı Osmanlı coğrafyasının en yaygın ve tehlikeli hastalıklardan biri olarak tanımlamakta ve özellikle kırsal kesimdeki etkilerini vurgulamaktadır. Eserde sıtmanın nedenleri, sivrisineklerin hastalığı nasıl yaydığı konularına değinilerek, hastalıktan korunma ve tedavi yöntemlerine dair detaylı bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca kinin kullanımının hastalıkla mücadeledeki rolüne ve devletin sıtma ile mücadelede aldığı önlemlere yer verilmiştir. Osmanlı sağlık politikalarının bir parçası olarak, bataklıkların kurutulması, sivrisineklerin yok edilmesi, kininin ücretsiz dağıtımı gibi önlemler değerlendirilmiştir. Makale, sıtmanın Osmanlı coğrafyasında ekonomik ve demografik etkilerini analiz etmekte ve Osmanlı sağlık yönetiminin hastalıkla mücadelesine ışık tutmaktadır. Sıtma adlı eser, Osmanlı sağlık politikalarının dönemin modern sağlık bilgileriyle nasıl şekillendiğini göstermesi bakımından önemli bir kaynak olarak değerlendirilmektedir. Sonuç olarak II. Meşrutiyet Dönemi, Osmanlı Devleti'nde halk sağlığı anlayışının geliştiği, sıtma gibi bulaşıcı hastalıklarla mücadelede devletin daha aktif bir rol üstlendiği bir dönem olmuştur. Tevfik Rüştü'nün eseri, dönemin sıtmaya bakışını anlamak açısından önemli bir kaynak niteliğindedir. Söz konusu eser genel olarak tıp tarihi özel olarak ise halk sağlığı tarihini yakından ilgilendirmektedir. Bu bağlamda eserin kaleme alındığı dönem ve müellifi özelinde eser daha da dikkat çekmektedir. Çalışmada nitel araştırma metotlarından doküman analizi kullanılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Tıp Tarihi; sıtma; Tevfik Rüştü; tıp tarihi
II. Meşrutiyet Dönemi'nde sağlık politikalarına artan ilgi, sıtma gibi halk sağlığını tehdit eden hastalıklarla mücadelede devletin daha sistemli adımlar atmasını sağlamıştır. Bu dönemde Osmanlı yönetimi, sıtmanın tarımsal üretim ve nüfus üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla çeşitli yasal ve idari düzenlemeler gerçekleştirmiştir. Doktorlar ve aydınlar sıtma başta olmak üzere birçok hastalık hakkında halkın bilinçlendirilmesi için eserler kaleme almıştır. Bu makalede, II. Meşrutiyet Dönemi'nde sıtma mücadelesinde önemli bir kaynak olan Dr. Tevfik Rüştü'nün 1914 tarihli Isıtma (Sıtma) adlı eserini değerlendirilmektedir. Tevfik Rüştü, sıtmayı Osmanlı coğrafyasının en yaygın ve tehlikeli hastalıklardan biri olarak tanımlamakta ve özellikle kırsal kesimdeki etkilerini vurgulamaktadır. Eserde sıtmanın nedenleri, sivrisineklerin hastalığı nasıl yaydığı konularına değinilerek, hastalıktan korunma ve tedavi yöntemlerine dair detaylı bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca kinin kullanımının hastalıkla mücadeledeki rolüne ve devletin sıtma ile mücadelede aldığı önlemlere yer verilmiştir. Osmanlı sağlık politikalarının bir parçası olarak, bataklıkların kurutulması, sivrisineklerin yok edilmesi, kininin ücretsiz dağıtımı gibi önlemler değerlendirilmiştir. Makale, sıtmanın Osmanlı coğrafyasında ekonomik ve demografik etkilerini analiz etmekte ve Osmanlı sağlık yönetiminin hastalıkla mücadelesine ışık tutmaktadır. Sıtma adlı eser, Osmanlı sağlık politikalarının dönemin modern sağlık bilgileriyle nasıl şekillendiğini göstermesi bakımından önemli bir kaynak olarak değerlendirilmektedir. Sonuç olarak II. Meşrutiyet Dönemi, Osmanlı Devleti'nde halk sağlığı anlayışının geliştiği, sıtma gibi bulaşıcı hastalıklarla mücadelede devletin daha aktif bir rol üstlendiği bir dönem olmuştur. Tevfik Rüştü'nün eseri, dönemin sıtmaya bakışını anlamak açısından önemli bir kaynak niteliğindedir. Söz konusu eser genel olarak tıp tarihi özel olarak ise halk sağlığı tarihini yakından ilgilendirmektedir. Bu bağlamda eserin kaleme alındığı dönem ve müellifi özelinde eser daha da dikkat çekmektedir. Çalışmada nitel araştırma metotlarından doküman analizi kullanılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Tıp Tarihi; sıtma; Tevfik Rüştü; tıp tarihi
ABSTRACT
During the 2nd Constitutional Era, the increasing focus on health policies led the Ottoman state to take more systematic measures in combating diseases that posed a threat to public health, such as malaria. In this period, the Ottoman administration implemented various legal and administrative regulations to mitigate the negative effects of malaria on agricultural production and population health. Additionally, doctors and intellectuals authored works to raise public awareness about malaria and other prevalent diseases. This study evaluates Isıtma (Sıtma), a significant work published in 1914 by Dr. Tevfik Rüştü, which played a crucial role in malaria control efforts during the 2nd Constitutional Era. Tevfik Rüştü defines malaria as one of the most widespread and dangerous diseases in the Ottoman territories, emphasizing its severe impact on rural populations. His work provides a detailed explanation of the causes of malaria, the role of mosquitoes in its transmission, and the methods of prevention and treatment. Furthermore, the book discusses the role of quinine in combating the disease and outlines the state's measures to control malaria. As part of Ottoman health policies, initiatives such as draining swamps, eliminating mosquitoes, and distributing quinine free of charge were implemented. This study analyzes the economic and demographic impact of malaria in the Ottoman Empire and sheds light on the state's health management strategies. Sıtma serves as a valuable resource in understanding how Ottoman health policies were shaped by contemporary medical knowledge. In conclusion, the 2nd Constitutional Era marked a period when public health consciousness developed in the Ottoman Empire, and the state assumed a more active role in combating infectious diseases such as malaria. Tevfik Rüştü's work is an important source for understanding the view of malaria at the time. The work in question is closely related to the history of medicine in general and the history of public health in particular. In this context, the work attracts even more attention in terms of the period in which the work was written and its author. Document analysis, one of the qualitative research methods, was used in the study.
Keywords: Ottoman History of Medicine, malaria; Tevfik Rüştü; history of medicine
During the 2nd Constitutional Era, the increasing focus on health policies led the Ottoman state to take more systematic measures in combating diseases that posed a threat to public health, such as malaria. In this period, the Ottoman administration implemented various legal and administrative regulations to mitigate the negative effects of malaria on agricultural production and population health. Additionally, doctors and intellectuals authored works to raise public awareness about malaria and other prevalent diseases. This study evaluates Isıtma (Sıtma), a significant work published in 1914 by Dr. Tevfik Rüştü, which played a crucial role in malaria control efforts during the 2nd Constitutional Era. Tevfik Rüştü defines malaria as one of the most widespread and dangerous diseases in the Ottoman territories, emphasizing its severe impact on rural populations. His work provides a detailed explanation of the causes of malaria, the role of mosquitoes in its transmission, and the methods of prevention and treatment. Furthermore, the book discusses the role of quinine in combating the disease and outlines the state's measures to control malaria. As part of Ottoman health policies, initiatives such as draining swamps, eliminating mosquitoes, and distributing quinine free of charge were implemented. This study analyzes the economic and demographic impact of malaria in the Ottoman Empire and sheds light on the state's health management strategies. Sıtma serves as a valuable resource in understanding how Ottoman health policies were shaped by contemporary medical knowledge. In conclusion, the 2nd Constitutional Era marked a period when public health consciousness developed in the Ottoman Empire, and the state assumed a more active role in combating infectious diseases such as malaria. Tevfik Rüştü's work is an important source for understanding the view of malaria at the time. The work in question is closely related to the history of medicine in general and the history of public health in particular. In this context, the work attracts even more attention in terms of the period in which the work was written and its author. Document analysis, one of the qualitative research methods, was used in the study.
Keywords: Ottoman History of Medicine, malaria; Tevfik Rüştü; history of medicine
REFERANSLAR:
- Cox FE. History of the discovery of the malaria parasites and their vectors. Parasit Vectors. 2010;3(1):5. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Talapko J, ?krlec I, Alebić T, Jukić M, Včev A. Malaria: the past and the present. Microorganisms. 2019;7(6):179. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Majori G. Short history of malaria and its eradication in Italy with short notes on the fight against the infection in the mediterranean basin. Mediterr J Hematol Infect Dis. 2012;4(1):e2012016. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Kıral B. Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi [Document analysis as a qualitative data analysis method]. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2020;(15):170-89. [Link]
- TBMM Arşivi. Milletvekili Mazbata ve Tanıtma Formları, Tercüme-i Hal Varakası. Tevfik Rüştü Aras, 333.
- Tevfik Rüşdü. Isıtma. Dersaadet: Matbaa-i Arşak Garoyan; 1329.
- Tevfik Rüşdü. Isıtma. 2. Baskı. Dersaadet: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası; 1330.
- Tevfik Rüşdü. Isıtma. 3. Baskı. Dersaadet: Jandarma Matbaası; 1335.
- Tevfik Rüşdü. Çiçek Hastalığı. 2. Baskı. İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası; 1330.
- Çoker F. Türk Parlamento Tarihi: Millî Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923. III. Cilt. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları;1994.
- Akagündüz Ü. II. Meşrutiyet döneminde toplumsal bir sorun olarak sıtma ve sıtmadan korunma çareleri. Kebikeç. 2016;20(41):95-123. [Link]
- Kumaş N. Osmanlı Devleti döneminde sıtma hastalığını önlemeye yönelik hükümetin aldığı tedbirler (1860-1922). Köse Ş, Büke Ç, Çakmak F, Akçiçek E, editörler. Tarihsel Süreçte Anadolu?da Sıtma. Ankara: Gece Kitaplığı; 2017.
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH.MKT. 2759/35.
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), BEO. 3509/263156.
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH.MUİ. 81/14.
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH.MUİ. 98/33.
- Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre I, Cilt 3, İçtima Senesi 1, 74. İnikat, 5 Mayıs 1325 / 18 Mayıs 1909.
- Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre I, Cilt 2, İçtima Senesi 2, 38. İnikat, 27 Kanunusani 1325 / 9 Şubat 1910.
- Gratien C. Pilavdan dönen imparatorluk: meclis-i mebusan?da sıtma ve çeltik tartışmaları. Kurt B, Yaşayanlar İ, editörler. Osmanlı?dan Cumhuriyet?e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları; 2023. p.97-117.
- Karcı E. II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı hükümetlerinin sıtma ile mücadelesi (1908-1914). Köse Ş, Büke Ç, Çakmak F, Akçiçek E, editörler. Tarihsel Süreçte Anadolu?da Sıtma. Ankara: Gece Kitaplığı; 2017. p.283-304.
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH.İD. 136/7.
- Sert G, Dölen E. Osmanlı?dan cumhuriyet?e devlet kinini. Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 2013;14(2):69-86. [Link]
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH.MKT. 1555/4.
- ?Sıtmalı Mahallerde Fukara-i Ahaliye ve Zürrâ Meccanen Kinin Tevzii Hakkında Nizamnâme?, Düstur, Tertib 2, Cilt 5, 16 Mayıs 1329/29 Mayıs 1913. p. 506-7.
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR.İD. 1845/20; HR.İD. 1845/21; HR.İD. 1845/22; HR.İD. 1845/23; HR.İD. 1845/24; HR.İD. 1845/25.
- Aydın MB, Ertaş MY. Bulaşıcı hastalıklarla mücadelede neşriyat: sıtma konulu kitaplar (1908-1928). Köse Ş, Büke Ç, Çakmak F, Akçiçek E, editörler. Tarihsel Süreçte Anadolu?da Sıtma. 1. Baskı. Ankara: Gece Kitaplığı; 2017. p.361-96.
- Işık Z. Osmanlı?nın son zamanları cumhuriyet?in ilk çeyrek asrında sıtma salgınına karşı verilen mücadelenin mahiyeti [The nature of the fight against malaria epidemic during the latter stages of Ottoman era and first quarter century of the republic]. Selçuk Türkiyat. 2021;(51):51-82. [Link]
.: İşlem Listesi